سەلاحەددینی ئەییووبی

 فەیسبوك/ پەیجی مێژووی ئیسلام و گەلان

 

ئەبوو موزەففەر یووسفى کوڕى ئەییووب ناسراو بە سەلاحەددینى ئەییووبى کوردێکی[١][٢] سەرلەشکەری موسڵمانان بوو کە دەوڵەتی ئەییووبیی دامەزراند. سەرەتا لەدژی فاتیمییان و دوایی لەدژی خاچپەرستان (ئەو مەسیحییانەی کە چووبوون خاکە پیرۆزەکان لە فەلەستین بۆ ئۆلی خۆیان بپارێزن) دەرکەوت و شاری قودسی پاش سەد ساڵ خستەوە دەستی موسڵمانان.
... دوای ئەوەی سەلاحەددینی ئەییووبی ساڵی ١١٩٣ مرد، دەوڵەتی ئەییووبی لەنێوان کوڕەکانیدا بەش کرا و ئیتر ئەو ھێزەی سەردەمی سەلاحەددینی پێ نەما.
سەلاحەددین موسڵمانى سوننە بوو و بە لێخۆشبوون و ھەڵسوکەوتی مرۆڤانەى لەگەڵ دوژمنەکانى ناوی دەرکردبوو.

سەلاحەددین لە خێزانێکی کوردی سەر بە یەکێک لە ھۆزە کوردییە ناودارەکان بە ناوی ھۆزی ڕەوادی لەدایک بووە.[١][٢] شوێنی نیشتەجێبوونی ھۆزی ڕەوادیش لە نزیک شارۆچکەی دوین لە ئەرمەنستاندا بووە. ئەییووبییەکانیش دەدرێنە پاڵ ئەییووبی کوڕی شادی.
شادی (باپیرە گەورەی سەلاحەددین) ھەندێک پۆستی کارگێڕیی لە قەڵای تکریتدا پێ سپێردرا، کە لەو کاتەدا موڵکی بەھرۆزی خزمەتگوزاری سوڵتانی سەلجوقی محەمەدی کوڕی مەلیکشا بوو. شادی لەگەڵ دوو کوڕەکەیدا، نەجمەددین ئەییووب و ئەسەدەددین شێرکۆ، گواستیەوە بۆ ئەوێ و پلە-بە-پلە بە پۆستە کارگێڕییەکاندا سەرکەوت تا پۆستی پۆلیسیی (شەحنە) وەرگرت. کاتێ مرد نەجمەددین ئەییووب بووە جێنشینی و بەھۆی جوامێری و دەستپاکییەوە سوڵتانی سەلجوقی قەڵای تکریتی پێ سپارد و ئەویش بە باشترین شێوە بەڕێوەی برد. ھەروەک ئەسەدەددین شێرکۆی مامی سەلاحەددین لە پێشەوەی ئەمیرەکاندا بوو لای سەلجوقییەکان و لە تکریت و دەوروبەریدا ناوچەیەکی بەرفراوانیان بۆ تەرخان کردبوو.
سەلاحەددین ساڵی ١١٣٨ لە قەڵای تکریت لەدایک بووە. ڕۆژی لەدایکبوونی سەلاحەددین ھاوکات بوو لەگەڵ ئەو ڕۆژە کە موجاھیدەددین بەھرۆز، والیی بەغدا، بەھۆی کوژرانی یەکێک لە سەرکردەکانی قەڵا لەلایەن شێرکۆی مامی سەلاحەددینەوە، فەرمانی دا بە نەجمەددین ئەییووب و ئەسەدەددین شێرکۆی برای کە تکریت بەجێ بھێڵن. ئەوانیش بەجێیان ھێشت و بەرەو مووسڵ بەڕێ کەوتن.
ھەردوو برا، نەجمەددین و ئەسەدەددین، چوونە مووسڵ و لەلایەن عیمادەددین زەنگییەوە پێشوازییان لێ کرا. لەوێ بوو کە بنەماڵەی ئەییووبی گەشەی کرد و نەجمەددین و شێرکۆی برای بوونە یەکێک لە باشترین سەرکردەکانی عیمادەددین. ماوەیەک دواتر، عیمادەددین کوژرا و نوورەددین زەنگی کاروباری گرتە دەست. ئەویش بە یارمەتیی ئەییووبییەکان توانی دیمەشق بھێنێتە ناو دەوڵەتەکەی.
لە دیمەشقدا سەلاحەددین فێری زانستە ئیسلامییەکان، ھونەرەکانی سوارچاکی، ڕاو، تیرھاوێژی و پێداویستییەکانی تری پاڵەوانێتی بوو. کاتێک نوورەددین زەنگی لە ساڵی ٥٣٤ی کۆچی بەعلبەکی داگیر کرد، نەجمەددین ئەییووبی کرد بە والیی ئەوێ. پاشان، نەجمەددین چوو بۆ دیمەشق و بەم شێوەیە سەلاحەددین تەمەنی

مێژوو کەسایەتی و ڕەوشتی سەلاحەددینی بەرز نرخاندووە. دادگەری، ئازایەتی، بەخشندەیی، لێبوردوویی، ئەمەکداری، ڕووخۆشی و نزیکبوون لە خەڵکەوە ژمارەیەک لەو تایبەتمەندییە ئەخلاقییانەن کە دراونەتە پاڵی.
سەلاحەددین دەسەڵاتدارێکی دادگەر بووە؛ دەڵێن ھەموو ڕۆژێکی دووشەممە و پێنجشەممە لە مەجلیسێکی گشتیدا دادەنیشت و زانایان و دادوەرانی لەگەڵ خۆی ئامادە ئەکرد و دەرگای بۆ ھەموو سکاڵایەک ئاوەڵا ئەکرد. ئەمەشی لە شاردا و لە کاتی گەشت و گەڕانیشدا ئەکرد. سەلاحەددین لێبوردە و میھرەبان بووە تەنانەت لەگەڵ دوژمنەکانی کە لەگەڵی دەجەنگان. کاتێک ئاگربەستی بکردایە، پێ پابەند ئەبوو و ئەگەر بەڵێنیشی بدایە ئەیبردە سەر.

کاتێک سەلاحەددین لە ناوەندی سەدەی ١٢ھەمدا دەرکەوت، دەوڵەتی عەبباسی بووبوو بە چەند دەوڵەتێکی بچوک. لە میسر فاتیمییەکان حوکمیان ئەکرد و دانیان بە خەلافەتی بەغدا نەئەنا. خاچپەرستەکان کەنارەکانی ڕۆژھەڵاتی دەریای ناوەڕاستیان، لە ئاسیای بچووکەوە تا نیمچەدوورگەی سینا، داگیر کردبوو. ئەتابەکەکانیش دەستیان بەسەر بەشێک لە عێراق و سووریا گرتبوو.
ساڵی ٥٥٩ی کۆچی، سەلاحەددین لەگەڵ ئەسەدەددین شێرکۆی مامی، کە سەرکردایەتیی سوپاکەی ئەکرد، ڕۆیشت بەرەو میسر. ئەسەدەددین میسر ئەگرێت و وەکوو زانراوە سەلاحەددین ڕۆڵێکی گەورە لەو ھەڵمەتەدا ئەبینێ[ژێدەر پێویستە] . پاشان، وەزیری دەوڵەتی فاتیمی غەدر ئەکا لە ئەسەدەددین و لەگەڵ فەڕەنگییەکاندا ئەبێ بە یەکێ. ئەسەدەددین بۆ ئەوەی میسر لە خاچپەرستەکان بپارێزێت، بۆ جاری دووەم و دیسان بە ھاوڕێیەتیی سەلاحەددین، سوپاکەی لە دیمەشقەوە بەرەو میسر بەڕێ ئەکا. گەیشتنی ئەسەدەددین ھاوکات ئەبێ لەگەڵ گەیشتنی فەرەنگییەکان کە فاتیمییەکان لەگەڵیان ڕێک کەوتبوون. یەکەم شەڕی گەورە لە نێوانیاندا لە بیابانی جیزە ڕوو ئەدا و لە شەڕەکەدا سەلاحەددین یەکێک لە سەرکردە خاچپەرستەکان بە دیل ئەگرێت. دوای ئەم سەرکەوتنە، ئەسەدەددین ئەچێ بۆ ئەسکەندەرییە و و سوپای خاچپەرست و فاتیمی ئەسکەندەرییە گەمارۆ ئەدەن (گەرچی زیانێکی گەورەیان لێ کەوتبوو بەڵام ھێشتا ژمارەیان لە سوپاکەی ئەسەدەددین زیاتر ئەبێ). تا دواتر، وا ڕێک ئەکەون کە ھەردوو سوپای شام (ئەسەدەددین) و فەڕەنگییەکان لە میسر بڕۆنە دەرەروە (ساڵی ٥٦٢ک بەرامبەر ١١٦٧ز).
جاری سێیەم، دیسانەوە ئەسەدەددین لە شامەوە سوپا بەڕێ ئەکا بۆ میسر. ھۆکاری لەشکەرکێشانی ئەمجارە ئەوە بوو کە فەڕەنگییەکان ھەموو سوار و پیاوەکانیان کۆ کردبووەوە و ئەیانویست میسر بگرن. کە ھەواڵ ئەگەیێ بە ئەسەدەددین شێرکۆ و نوورەددین زەنگی، بەپەلە ئەکەونە خۆ بۆ ناردنی سوپا. ئەسەدەددین لە ساڵی ٥٦٤ی کۆچی ئەگەیێتە میسر و فەڕەنگییەکان ناچار ئەکا میسری بۆ چۆڵ بکەن؛ لە ٨ی کانونی دووەمی ١١٦٩ی زایینیدا ئەچێتە ناو قاھیرەوە. ئەسەدەددین ئەزانێ "شاور"ی وەزیری فاتیمییەکان یاری ئەکات بەمان و بە فەڕەنگییەکان. لەبەرئەوە شاور ئەگرێ و خەلیفەی فاتیمی، عازید لیدینڵا، فەرمانی کوشتنی دەر ئەکا و ئەسەدەددین ئەکاتە وەزیر.

  پێش ھاتنی سەلاحەددین میسر مەڵبەندی دەوڵەتی فاتیمی بوو. خەڵیفەی فاتیمی دەسەڵاتێکی وای نەبوو و ھەموو کاروبارەکان بەدەست وەزیرەکانیەوە بوو. بەم شێوەیە ئەسەدەددین شێرکۆ بوو بە پیاوی یەکەم لە وڵاتدا و کاتێک ئەو مرد خەڵیفەی فاتیمی وەزراەتی دا بە سەلاحەددین. مێژوونوسان باس لەوە دەکەن کە زەنگییەکان بۆ دانانی سەلاحەددین لەو جێگایەدا زۆریان بۆ خەڵیفەی فاتیمی ھێنا. لەبەر لاوازیی ئەو کاتەی فاتیمییەکان و بەھێزیی زەنگییەکان و زۆریی ژمارەی پشتیوانانی سەلاحەددین خۆی، خەڵیفە ناچار بە پەژیران بوو. لەگەڵ ئەمانەشدا، وەرگرتنی وەزارەت بۆ سەلاحەددین بە ئاشتی نەڕۆیشت و چەند مانگێکی نەبرد کە سەرباز و فەرمانڕەوا فاتیمییەکان ھەوڵی کوشتنییان دا.
لەم کاتانەدا نورەددین زەنگی سەرگەرمی کێشە ناوخۆیییەکانی وڵاتەکەی لە شام بوو. دوای وەرگرتنی وەزارەت لەلایەن سەلاحەددینەوە، خاچپەرستان ھەڵمەتێکی نوێیان برد و لە ٢٥ی تشرینی یەکەمی ١١٦٩ زایینیدا بە کەشتییەکانیانەوە بەندەری دومیاتیان گەمارۆ دا. سەلاحەددین ھەواڵی نارد بۆ نورەددین زەنگی، ئەویش لای خۆیەوە دەستی کرد بە ھێرشبردن بۆ سەر میرنشینە خاچپەرستەکانی شام تا گوشاری سەر میسر کەم بکاتەوە. پاسەوانەکانی دومیات ڕۆڵێکی گەورەیان بینی لە پاراستنی شارەکە و دوای ٥٠ ڕۆژ گەمارۆدان خاچپەرستانیان ناچار بە گەڕانەوە کرد. گەردەلوولێکی بەھێزیش ھەڵی کرد و دەریاوانەکان کۆنتڕۆڵیان بەسەر کەشتییەکاندا نەما و زۆربەیان نوقم بوون. لە باکوورەوە، سەلاحەددین بە سوپاکەیەوە دوای خاچپەرستە کشاوەکان کەوت ھەتا لە شاری دەیر بەلەح بەیەکیان دا (ساڵی ١١٧٠). پاشای خاچپەرستان لەگەڵ پاسەوانەکانی لە شاری غەززەوە بۆ شەڕ لەگەڵ سەلاحەددین بەرەو ئەوێ دەرچوو. بەڵام سەلاحەددین ڕێگەی گۆڕی بەرەو غەززە و ئەو شارەی خاچپەرستەکان لە دەرەوەی قەڵای شارەکەدا دروستیان کردبوو ڕووخاندی. ھەروەھا، بەپێی ھەندێک لە سەرچاوەکان، لەو ماوەیەدا سەلاحەددین قەڵای ئیلاتیشی گرت.
دوای ئەم سەرکەوتنە، زەنگییەکان پێیان لە میسر قایم بوو. نورەددین زەنگی ناردی بەشوێن سەلاحەددینا کە وتاری ھەینی ڕابگرێت بۆ خەڵیفەی فاتیمی و بیگەڕێنێتەوە بۆ خەڵیفەی عەبباسی. بەڵام سەڵاحەدین لەبەر دەسەڵاتی شیعە لە میسردا لەمە ئەترسا و دوای ئەخست. ھەتا نورەددین ھەڕەشەی لە سەلاحەددین کرد کە خۆی دێت بۆ قاھیرە، سەلاحەددین ھەموو کاروبارێکی بۆ ڕێک خستبوو بەڵام کەس غیرەتی نەئەکرد جێبەجێی کات تا شێخێکی سوننە لە مووسڵەوە ھات و وتاری بۆ خەڵیفەی عەبباسی دا (لە یەکەم ھەینیی مانگی ئەیلولی ساڵی ١١٧١دا). پاشان، ھەموو قاھیرە ئەوەیان ئەنجام دا. لە کاتێکدا خەڵیفەی فاتیمی لەسەر جێی مردن بوو، زۆری نەبرد وەفاتی کرد. سەلاحەددین بوو بە حاکمی میسر. بەمەش، دوای ٢٦٢ ساڵ بەردەوامی، دەوڵەتی فاتیمی سەرەنجام کۆتاییی پێھات.

دوای ڕووخانی دەوڵەتی فاتیمی سەلاحەددین دەستی کرد بە بەھێزکردنی حکوومەتی خۆی لە میسر و ھەوڵی دا سەربەخۆی بکات. پایەکانی دەوڵەتی دا بە لایەنگر و نزیکەکانی، قازییە شیعەکانی لابرد و گۆڕینی بۆ قازیی شافعی، مەجلیسەکانی بانگەوازی ھەڵوەشاندەوە و ئوسولی مەزھەبی شیعەی ئیسماعیلیی لابرد، ناوی عەلی کوڕی ئەبوتالیبی لە بانگدا سڕیەوە، بڕیاری دا ناوی ھەر چوار خەڵیفەی ڕاشدین لە وتاری ھەینیدا بھێنرێت، دوو خوێندنگەی گەورەی بنیات نا لە فوستات بۆ بڵاوکردنەوەی مەزھەبی سوننە، ئەم دوو خوێندنگەیە زانستەکانی شەریعەتیان ئەوتەوە بەپێی مەزھەبی شافعی و مالکی.

  مزگەوتی ئەزھەر، فاتیمییەکان دایانمەزراند بۆ بڵاوکردنەوەی مەزھەبی ئیسماعیلی، سەلاحەددین گۆڕی بۆ خوێنگەیەکی سوننە، دوای ئەوەی دەستی گرت بەسەر فاتیمییەکان و دەسەڵاتی شیعە لە قاھیرەدا.
نێوانی نوورەددین زەنگی و سەلاحەددین ساردیی تێکەوت. چەند جارێک سەلاحەددین نامەی پۆزشی نارد بۆ نوورەددین، بەڵام ھیچ لەوانە سودی نەبوو. نوورەددین سوور بوو لەسەر ئەوەی لە فرسەتێکدا ھێرش بکاتە سەر میسر بۆ لابردنی سەلاحەددین. لە ھاوینی ساڵی ١١٧٢دا ھەواڵ گەیشت کەوا سوپای نوبییەکان گەیشتوونەتە سنووری میسر و ئەیانەوێت گەمارۆی ئەسوان بدەن. سەلاحەددینیارمەتی بۆ ناردن و نوبییەکانیان ناچار بە گەڕانەوە کرد. جارێکی تر، سوپای نوبی لە ساڵی ١١٧٣دا گەڕایەوە. ئەمجارەیان سوپای ئەییووبی دوایان کەوتن تا وڵاتی نوبە. لەم کاتانە نوورەددین زەنگی ھیچ ھەنگاوێکی سەربازیی بەرامبەر سەلاحەددین نەنا، بەڵام داوای گەڕانەوەی ٢٠،٠٠٠ دیناری لێکرد کە کاتی خۆی بۆ ھەڵمەتەکەی ئەسەدەددین شێرکۆ بۆ فەتحی میسر و دەستگرتن بەسەر دەسەڵاتی خاچپەرستی و فاتیمیدا تەرخانی کردبوو. سەلاحەددین وەک ئەمەکێک بۆ قەرزەکەی، ٦٠،٠٠٠ دیناری بۆ نارد لەگەڵ باشترین شتومەک و گەوھەردا، ھەروەھا ئەسپ و فیل. سەلاحەددین لە کاتی ڕۆیشتنی بە خاکەکانی شامی خاچپەرستیدا بۆ گەیاندنی پارە و دیارییەکان بە دیمەشق، سوودی لە فرسەت وەرگرت و ھێرشی بردە سەر خاچپەرستەکان و فەڕەنگییەکان و چەند شەڕێک لە نێوانیاندا ڕووی دا. کاتێک سەلاحەددین لە شام بوو باوکی مرد و چەند ڕۆژێک دوای ئەوەی گەڕایەوە میسر لە ساڵی ١١٧٤دا، براکەی بە سوپایەکەو نارد بۆ گرتنی یەمەن؛ وڵاتەکەیان گرت و بەمەش حیجاز چووە پاڵ میسر.
نوورەددین لە بەھاری ١١٧٤دا ھێزێکی گەورەی کۆ کردەوە و لە ھەوڵێکدا بۆ لابردنی سەلاحەددین ھێرشی برد بۆ میسر. بەڵام ئەم ھەڵمەتە تەواو نەکرا و لە ١٥ی ئایاری ١١٧٤ لە تەمەنی ٥٩ ساڵیدا نوورەددین گیانی لەدەست دا. بە وەفاتی نوورەددین، سەلاحەددین بە کردەوە بوو بە پێشەوای میسر و سەربەخۆ بوو لە ھەر شوێنکەوتوویییەکی سیاسی. بەم شێوەیە سەلاحەددین بوو بە سەرکردەی گەورەترین دەسەڵاتی ئیسلامیی ئەو سەردەمە کە بە دەوڵەتی ئەییووبی ناسراوە.

نوورەددین زەنگی مرد و لەدوای خۆی کوڕێکی یانزە ساڵەی بەجێ ھێشت بە ناوی ساڵح ئیسماعیل. سەلاحەددین لە نامەیەکدا بۆ ساڵح ئیسماعیل ئاماژەی بە مەرگی باوکی کرد و بیستنی ھەواڵی مەرگی ئەوی بە "ڕاچڵەکیان لە بوومەلەرزە" وەسف کرد و بەڵێنی پێ دا لە بەرامبەر دوژمنانیدا "وەکوو شمشێر دەستبەکار بێ".
سەلاحەددین ئەیتوانی بەئاسانی دیمەشق بگرێ بەڵام لە بیروباوەڕی ئەودا ھێرشکردنەسەر وڵاتێک کە پێشتر ھیی سەروەر و گەورەی خۆی بووە کارێکی ناڕەوا بوو. سەلاحەددین وای بە باش زانی چاوەڕوانی بانگھێشت و داوای یارمەتیی ساڵح بمێنێتەوە، بەڵام بارودۆخەکە لە شام جیاواز بوو، ساڵح ئیسماعیل گوێزرایەوە بۆ حەلەب و گەورەی سەربازە زەنگییەکان (کەمشتەکین) ڕاسپێردرا لەسەری تا گەورە دەبێت. خێرا کەمشتەکین تەماعی کردە فراوانکردنی دەوڵەتەکەی و بڕیاری دا دیمەشق بگرێت. ئەمیری دیمەشق داوای یارمەتیی لە سەلاحەددین کرد و سەلاحەددینیش بە سەرکردایەتیی سوپاکەی، کە لە ڕێگەدا چەند کۆمەڵێکی کورد و عەرەب دابوویانە پاڵیان، لە مانگی تشرینی دووەمی ساڵی ١١٧٤دا چووە ناو دیمەشقەوە.

  سەلاحەددین دستبەکاری گرتنی شارەکانی تری شام بوو کە دوای مردنی نوورەددین تا ڕادەیەک سەربەخۆ بووبوون. حەمای بەئاسانی گرت، بەڵام خۆی لا دا لە ھێرشبردن بۆ سەر حومس، لەبەر ئەوەی کە قەڵاکەی زۆر ئەستەم بوو. پاشان سەرنجی چووە سەر حەلەب و دوای ئەوەی کەمشتەکین ڕەتی کردەوە ملکەچ بێت بۆی، سوپاکەی بەرەو ئەوێ بەڕێ کرد. ساڵح (کوڕەکەی نوورەددین) داوای لە خەڵک کرد کە بەرگری لە شارەکەیان بکەن، وەک ئەڵێن ئەو قسانە کاریگەریی زۆری لەسەر خەڵک ھەبوو.
کەمشتەکین ناردی بۆ لای ڕەشیدەددین سینان (شێخی حەشاشییەکان، کە لەبەر ڕووخانی دەوڵەتی فاتیمی لەگەڵ سەلاحەددینا دوژمن بوو) و لەگەڵی ڕێکەوت کە سەلاحەددین لەناو بەرن. تیپێکی ١٣ کەسی لە حەشاشییەکانیان نارد تا لە سەربازگەکەیدا سەلاحەددین بکوژن، بەڵام پێش ئەوەی ھێرش بەرن ئاشکرا بوون و پیان زانرا.
لەم کاتانە ڕیمۆندی سێیەم لە تەرابلس جوڵا بۆ هیرشکردنە سەر حومس، بەڵام خێرا پاشەکشەی کرد بێ ئەوەی ئامانجەکەی بپێکیت، و سەڵاحەدین کەوتە بەر هیرشی دوژمنەکانی کە دژە هێرشیان ئەکردە سەری، دواتر سەڵاحەدین ڕۆیشت بەرەو حەما لە سەرکردایەتی سوپاکەی بۆ ڕێگرتن لەو تیپە خاچپەرستیەی هاتبوون بۆی، بەڵام خاچپەرستەکان کشانەوە کاتێک هەواڵی زۆری هێزی ئەییوبیەکانیان پێگەیشت، سەلاحەدین بە ئاسانی چووە شارەکەوە و قەڵاکەی گرت لە ئازاری ١١٧٥ز، دوای بەرگریەکی بەهێز لەلایەن پاسەوانەکانیەوە. ئەمیری موسڵ سەیفەدین غازی ترسا لە گەورەبوونی سەڵاحەدین، هێزێکی زۆری کۆکردەوە بەسەرکردایەتی عیزەدین مەسعودی برای، کە سەلاحەدین ئەمەی زانی گەمارۆی سەر حەلەبی لابرد و چووە حەما خۆی ئامادەکرد بۆ بەیەکگەیشتنیان، کاتێک عیزەدین مەسعود گەیشتە حەلەب سوپای کوڕی مامەکەی، پاشا ساڵح ئیسماعیل چوونە پاڵی و دەرچوون لەگەڵ سوپایەکی گەوردا، چاوەڕێی کردن تا گەیشتنە شاخەکانی حەما، نوێنەری نارد بۆلایان و بۆیان نارد و هەوڵیدا لەگەڵیان ڕێبکەوێت، بەڵام ڕێنەکەوتن هەردوولا کۆبوونەوە لە شاخی حەما لە نزیک ڕووباری عاسی و شەڕێکی گەورە لە نیوانیان ڕوویدا و زەنگیەکان تێکشکان لەسەر دەستی سەڵاحەدین، لە ٢٣ی نیسانی ١١٧٥ز سەڵاحەدین لە دوای ئەم سەرکەوتنە چووە حەلەبەوە و زەنگیەکان لەگەڵی ڕێکەوتن، و خۆی کرد بە پاشا بەسەر ئەو وڵاتانەی فەتحی کردبوون و وتاری هەینی بۆ خوێنرایەوە بە ناوی "الملك الناصر" واتە؛ (پاشای سەرخەر)، دیناری ئاڵتونی بەناویەوە لە میسر لێدرا، و ژنەکەی نورەدین زەنگی هێنایەوە، و خێرا سەرکردایەتی سەڵاحەدین شەرعیەتی وەرگرت کاتێک خەلیفەی عەبباسی لە بەغدا دەسەڵاتی میسر و ڕۆژئاوای خواروو و نەوبە و ڕۆژئاوای نیمچەدوورگەی عەرەبی و فەلەستین و سوریای ناوەڕاستی پێدا.


وێنەیەکی فەڕەنجی، سوپای ئەیوبی دەر ئەخات لە ساڵی ١٣٣٧ز
دوای ئەم سەرکەوتنانە دوایین شەڕی نیوان زەنگی و ئەیوبیەکان ڕوویدا لە هاوینی ١١٧٦ز، سەڵاحەدین سوپاکەی ئامادەکرد لە میسرەوە بۆ یەکلایکردنەوە، و سەیفەدین غازی ئەمیری موسڵ هەستا بە کۆکردنەوەی پیاوە لە دیاربەکر و گوند و شارەکانی دوورگەی فوڕات، ئەیوبیەکان هاتن بەرەو ڕوویان و لە شەڕێکی بەهێزدا بەسەریاندا سەرکەون و سەڵاحەدین مامەڵەیەکی جوامێرانەی دیلەکانی کرد دیاری پێدان و ئازادیکردن، پاشان دەسکەوتەکانی جەنگەکەی بەسەر سەربازەکانیدا دابەش کرد و هیچی بۆ خۆی دانەنا.
دوای ئەم سەرکەوتنە سەڵاحەدین گەڕایەوە بۆ گەمارۆی شاری حەلەب، لە کاتی ڕۆیشتنیاندا فەتحی قەڵای بزاعە و منبجیان کرد، پاشان ڕۆیشت بەرەو ڕۆژئاوا بۆ گرتنی قەڵای ئەعزاز، و کاتێک گەمارۆی قەڵاکەیان دا هەندێک لە حەشاشەکان سەربازگەکەیان کرد و یەکێکیان توانی بچێتە خێمەکەی سەڵاحەدینەوە و چەقۆیەکی دا لە سەری بەڵام چەقۆکە بەر ڕومەتی کەوت و برینداری کرد و توانی حەشاشەکە بگرێت و کوشتی، ئەم ڕووداوە کاریگەری زۆربوو لەسەر سەڵاحەدین بڕیاریدا دەست بگرێت بەسەر کەمشتەکین ئەمیری حەلەب کە پێشتر ڕێکەوتبوو لەگەڵ حەشاشیەکان بۆ کوشتنی سەڵاحەدین، و زۆر ئاگاداربوو دوای ئەوە.
دوای ئەوەی سەڵاحەدین سەرکەوت و فەتحی قەڵای ئەعزازی کرد، بەرەو حەلەب ڕۆیشت و گەمارۆیدا تا ئەمیر کەمشتەکین بگرێت ئەمجارەش بەرگریەکی بەهێزیان کرد پاشان سەڵاحەدین ڕێکەوت لەگەڵیان کە زەنگیەکان بمێننەوە لە حەلەب لە بەرامبەر ئەوەی دان بنێن بە دەسەلاتی سەڵاحەدین لە هەموو ناوچەکانی تر کە گرتویەتی، و خێرا میرەکانی ماردین و دەوروبەری دانیان نا بە سەرکردایەتی سەڵاحەدین و بە دەسەڵاتی لەسەر شامدا، دوای تەواوبوونی ئاگربەستەکە پاشا ساڵح خوشکە بچوکەکەی نارد بۆ لای سەڵاحەدین داوای لێکرد قەڵای ئەعزاز بگێڕێتەوە بۆ زەنگیەکان، سەڵاحەدین وەڵامی داواکەی دایەوە زۆر بە جوامێرانە و خۆی هاوڕێیەتی کرد تا دەروازەی حەلەب و دیارییەکی زۆری بۆ ناردن.

  دوای ئەوەی سەڵاحەدین هاوپەیمانی بەست لەگەڵ زەنگیەکان و ڕێکەوتنی ئاشتی کرد لەگەڵ شانشینی بەیتولموقەدەس، هیچ مەترسیەک نەمایەوە بۆ دەوڵەتەکەی بێجگە لە حەشاشیەکان، کە ڕێگەی تیرۆر کردنیان بەکارئەهێنا بۆ ڕزگاربوون لە دوژمن و ڕکەبەرەکانیان، و چەند قەڵا و کەلویەکیان بەدەستەوەبوو لە شاخەکانی نەسیری، و کاتێک سەڵاحەدین بڕیاریدا کە لێیانبدات، چەند یەکەیەکی سەربازی نارد بۆ شاخەکانیان، و سەربازەکانی تری گەڕاندەوە بۆ میسر و سەڵاحەدین خۆی سەرکردایەتی سوپاکەی کرد و گەمارۆی هەموو قەڵاکانی حەشاشیەکانی دا لە ئابی ١١٧٦زدا، بەڵام نەیانتوانی هیچیان فەتح بکەن دوایی کشانەوە و پاشان ڕێکەوتن لەگەڵیان بەمەش سەڵاحەدین سەرکەوتنێکی تری بەدەست هێنا بەوەی خاچپەرستەکانی بێبەش کرد لە هاوپەیمانیەکی گرنگ.

  لە دوای کشانەوە لە شاخەکانی نەسیری سەڵاحەدین گەڕایەوە میسر دوای ئەوەی دوو ساڵ بە جێی هێشتبوو بۆ داستانە یەک لەدوای یەکەکانی لە شام، دەستیکرد بە رێکخستنەوەی کاروباری میسر و چاکسازیکردن یەکەم ئیش هەستا بە دروستکردنی قەڵا لە چواردەوری قاهیرە و بنیاتنانەوەی بەشە ڕوووخاوەکانی، دیوارەکانی چاک کردەوە و فراوانی کردن، بڕیاری بنیاتنانی قەڵای قاهیرەی دا لە ساڵی ٥٧٣ز کە دواتر بە قەڵای سەلاحەدین ناسرا، و هەڵکەندنی بیری یوسف کە گەیشتە قوڵی ٨٥ مەتر، و لە ئیشەکانی تری سەلاحەدین بنیاتنانی پردێکی گەورە بوو لە جیزە تا هێڵێکی بەرگری دروست بکات بۆ پاراستن لە ئەگەری هێرشی ڕۆژئاوا.
سەڵاحەدین مایەوە لە قاهیرە و سەرپەرشتی ئیشە بنیاتنانەوەکانی ئەکرد، هاوشان لەگەڵ بینا سەربازیەکاندا چەند خوێندنگەیەکی دامەزراند بۆ بڵاوکردنەوەی زانست، و خۆی بە دوای بەڕێوەبردنە ناوخۆییەکاندا ئەچوو، و گرنگی دا بە دامەزراوە کۆمەڵایەتیەکان کە یارمەتی خەڵکیان ئەدا و دژواریەکانی ژیانیان لێ کەم دەکردنەوە، و بەڵێنی بەخشینی دا بە هەژار و ڕێبوارەکان کە پەنایان ئەبردە بەر مزگەوت تیایدا بژین، و مزگەوتی ئەحمەد کوڕی تۆڵۆنی لە قاهیرە کرد بە شوێنێک بۆ ڕێبوارەکانی لە وڵاتەکانی مەغریبەوە ئەهاتن.
لە تشرینی دووەمی ساڵی ١١٧٧ز، خاچپەرستەکان هێرشیان کردە سەر کەنارەکانی دیمەشق، سەڵاحەدین وای دانا کە ئاگربەست لەگەڵ شانشینی بەیتولموقەدەس کۆتایی هاتووە بەم هێرشە، سوپای کۆکردەوە و رۆیشت بەرەو فەلەستین تا دەستبگرێت بەسەر هەندێک شوێنی خاچپەرستەکان، پاشان ڕۆیشت بەرەو عەسقەلان کە پێی ئەوترێت (بوکی شام)، و سەڵاحەدین بەردەوام بوو غەزووی شوێنە دووەمیەکانی خاچپەرستەکانی یەک لە دوایەک کرد، هێرشی بردە سەر ڕامەڵە و لەد و گەیشتە دەروازەکانی قودس.

  پاشای بەیتولموقەدیس، بلودینی چوارەم هێزەکانی کۆکردەوەو لە شاری غەزەوە چووە عەسقەلان، و کاتێک ئەم هەواڵە بە سەڵاحەدین گەیشت، بە بەشێک لە سوپاکەیەوە هاتن بەرەو شارەکە و لە ٢٥ی تشرینی دووەمی ١١٧٧ز خاچپەرستەکان هێرشێکی کتوپڕیان کردە سەریان و شکاندنیان، دوای گەڕانەوەی بۆ میسر سەڵاحەدین نەک ورەی نەڕوخا بەڵکو جارێکی‌تر هێزەکانی ڕێکخستەوە و هێزە ئەییوبییەکان لە نزیک حومس دابەزین، ولە ئابی ١١٧٨ز تاقمە خاچپەرستەکان هێرشیان کردە سەر حەما و هەندێک لە خەڵکەکانیان کوشت بەڵام شکێنران لەلایەن بەرگریکارانی شارەکەوە، سەڵاحەدین ساڵێک لە شام مایەوە بێ ئەوەی جەنگی تر ڕووبدات، پاشان هەواڵی پێگەیشت کە خاچپەرستەکان پلان دادەنێن بۆ هێرش بردنە سەر سوریای ناوەڕاست، سەلاحەدین ئامادەسازی بۆ کرد و پلانی خۆی ڕێکخست، لە نیسانی ١١٧٩ز خاچپەرستەکان بەسەرکردایەتی بلدوینی چوارەم بەرەو دیمەشق ڕۆیشتن و چاوەڕێی بەرگریەکی لاوازیان ئەکرد، دەستیان کرد بە هێرشبردنە سەر بەرزاییەکانی جۆلان، یەکەیەکی هێزە ئەیوبیەکان ڕووبەڕویان بوونەوە پاشان پاشەکشەیان کرد لە بەردەمیاندا تا بێن بە دوایاندا بۆ باشوری ڕۆژهەڵاتی قنتیڕە کە سوپای ئەییوبی چاوەڕێی ئەکردن، بەم شێوەیە شەڕ کەوتەوە و ئەییوبیەکان سەرکەوتنیان بەدەست هێنا و دوای ئەم سەرکەوتنە سەڵاحەدین هیزەکانی زیاد کرد لە شام.


پاشماوەی ئەو قەڵایەی بلدوینی چوارەم بنیاتی نا و سەڵاحەدین گرتی و ڕوخاندی
لە هاوینی ١١٧٩ز، بلدوینی چوارەم قەڵایەکی سنوری بنباتنا لەسەر ڕێگای دیمەشق پاشان ویستی پردێک نیات بنێت لەسەر ڕووباری ئوردن (کە لە ئێستادا ناسراوە بە پردی کچەکانی یەعقوب) تا خاکەکانی خاچپەرستەکان ببەستێتەوە بە بانیاسەوە کە جیاکەرەوەیەک بوو لە نێوان میرنشینە خاچپەرستیەکان و خاکە ئیسلامیەکاندا، سەڵاحەدین دژی ئەم پڕۆژەیە وەستا و بە ئیشێکی دوژمنکارانەی دانا بۆ سەر موسڵمانان، و ١٠٠،٠٠٠ پارچە ئاڵتونی دا بە بلدوین تا دەست لەم ئیشە هەڵگرێت، بەڵام ئەو ڕەتی کردەوە، لەبەرئەوە سەلاحەدین هێرشی کردە سەر قەڵا سنوریەکە و تێکیدا، پاشان بە سوپاکەیەوە ڕۆیشت و بانیاسی کردە بنکەی خۆی، سوپای خاچپەرستەکان پەرتەوازە بوون، و سەلاحەدین لە دوورەوە ئاگای لێیان بوو تا کاتێک فرسەت هاتە بەردەمی و زانی سوپای خاچپەرستی هیلاک بوون، هەردوولا بەیەکیاندا و موسڵمانان سەرکەوتن، و زۆر لە گەورە جەنگاوەرەکانی خاچپەرستەکان بەدیل گیران پاشان سەڵاحەدین بەرەو قەڵاکە ڕۆیشت گەمارۆی دا تالە ٣٠ی ئابی ١١٧٩ز فەتحیکرد و چووە ناویەوە.
لە بەهاری ١١٨٠ز سەڵاحەدین خۆی ئامادەئەکرد بۆ غەزووی بەیتولموقەدیس، بلدوین داوای ئاشتی لێکرد، سەڵاحەدین ڕازی بوو، ڕیمۆندی سێیەم لە تەڕابلس سەرەتا ڕەتیکردەوە بەڵام خێرا سەری دانەواند بۆ ڕێکەوتن دوای ئەوەی سوپای ئەیوبی هێرشیان کردە سەر میرنشینەکەی و کەشتیگەلی ئیسلامی دەرکەوت لە بەندەری تەڕتوس و هەڕەشەی هێرشیان لێئەکرد.

  سەڵاحەدین هەوڵیدا نێوان ئەمیری حوسن کیفا، نورەدین محەمەد ئەرتقیونی و قەلج ئەرسەلانی سولتانی سەلجوقیەکانی ڕۆم یەکبخات، نورەدین ناوبژیوانی ئەییوبی قبوڵ کرد پاشان قلج ئەرسەلانیش قبوڵی کرد و سەڵاحەدین زۆر دڵخۆش بوو پێی بەم یەکگرتنەی خاکە ئیسلامیەکان پاشان دواتر ناکۆکی کەوتە نیوان نورەدین و قلج ئەرسەلان، سەڵاحەدین هەڕەشەی لە نورەدین کرد وتی خۆی ئەڕوات بۆ مەڵتیەی پایتەختی نورەدین تا دەرسی دابدات و بۆ کۆتایی هێنان بە ناکۆکی نێوان ئەم دوو فەرمانڕەوا موسڵمانە لە کاتێکدا موسڵمانان ئەوپەڕی پێویستیان بە یەکگرتوویی هەبوو، لە ڕاستیدا سەڵاحەدین نەیئەویست بچێت بۆی تەنها بۆ ئەوەبوو ملکەچی بکات و نورەدین کە زانی ناتوانێت لەبەرامبەر سوپای ئەییوبی بوەستێت، ملکەچ بوو بۆ فەرمانی سەڵاحەدین، پاشان سەڵاحەدین گەڕایەوە قاهیرە لە ساڵی ١١٨١ز، کە ئەیویست مانگی ڕەمەزان لە میسر بەسەربەرێت، پاشان بڕوات بۆ حەج بەڵام لەبەر چەند هۆکارێکی نادیار حەجەکە نەکرا.

سەیفەدین غازی کۆچی دوایی کرد لە ٢٨ى حوزەیرانی ١١٨٠ز، عیزەدینی برای میرنشینی موسڵی گرتە دەست، لە ٤ی کانونی یەکەمی ١١٨١ز پاشا ساڵح کوڕی نورەدین زەنگی کۆچی دوایی کرد لە حەلەب، کاتێک بێهیوا بوو لەخۆی عیزەدین مەسعودی ئامۆزای دانا وەک میری حەلەب بەڵام بەڕێوەبردنی حەلەب و موسڵ بەیەکەوە لە سەروو توانای عیزەدینەوە بوو، لەبەر ئەوە حەلەبی دا بە عیمادەدینی برای لە بەرامبەر سنجار و خاپور و ڕقە و نەسیبین و سروج و زۆر شوێنی تر، بەڵام سەڵاحەین هەوڵی نەدا سوود لەو فرسەتانە وەربگرێت لەبەر ڕێزگرتنی بۆ ئەو پەیماننامەیەی پێشتر لەگەڵ زەنگیەکان بەستبووی.
لە ١١ی ئایاری ١١٨٢ز سەلاحەدین لە سەرکردایەتی نیوەی سوپای ئەییوبی و ژمارەیەک خۆبەخشدا دەرچوو لە قاهیرەوە بۆ شام، کاتێک زانی هێزە خاچپەرستەکان لەسەر سنوور کۆبوونەتەوە بۆ ڕێگرتن لێی ڕێگەی گۆڕی لە سیناوە بۆ ئەبلە، لێرەدا سەڵاحەدین هیچ بەرگریەک نەکرا لەلایەن هێزەکانی بلدوین، گەیشتە دیمەشق پاشان هێرشیان برد بۆ دەستگرتن بەسەر بەیروتدا و سەلاحەدین سەرکردایەتی سوپاکەی ئەکرد لە دەشتی بیقاع، و کاتێک زانی هێرشەکە سەرکەوتن ناهێنێت، وەستاندی و خۆی کۆکردەوە بۆ ئیشەکەی لە وڵاتی نێوان دوو ڕووبار.
موزەفەڕەدین کوکبری یەکێک بوو لە میرەکانی حەڕان، بانگی سەڵاحەدینی کرد تا وڵاتی جەزیرە بگرێت لەو کاتانە ئاگربەستی نێوان سەڵاحەدین و زەنگیەکان کۆتایی پێ ئەهات لە کانونی یەکەمی ١١٨٢ز، پێش ئەوەی بڕوات بۆ وڵاتی جەزیرە کە کەوتۆتە باکوری وڵاتی نێوان دوو ڕووبار، گرژی نێوان زەنگیەکان لە زیادبووندا بوو، سەڵاحەدین گەمارۆی حەلەبی دا بۆ ماوەی سێ ڕۆژ پاشان گەیشت بە قەڵای بییرە نزیک ڕووباری فوڕات، کوکبری و نورەدینی حوسن کیفا پێی گەیشتن و هیزە هاوبەشەکانیان شارەکانی جەزیرەکەیان یەک لە دوای یەک گرت، ڕەهایان گرت پاشان ڕقە و قرقیسیە و نەسیبین، سەڵاحەدین بوو بە جێگەی خۆشەویستی خەڵکی شارەکە دوای ئەوەی زۆر لە باجەکانی لەسەر لابردن کاتێک وتی؛ ((خراپترین حاکمەکان ئەوانەن خۆیان قەڵەو ئەبن و نەتەوەکەیان برسیە)). پاشان غەزووی ماکسین و دورین و عرابان و خاپوری کرد.

لە دوای موسڵ سەڵاحەدین گرنگی دا بە گرتنی حەلەب، هێزی نارد بۆ گرتنی تەل خالد فەرمانڕەواکەی تەسلیم بوو لەگەڵ گەیشتنی سەڵاحەدین خۆیدا، پاشان سەڵاحەدین بە سوپاکەیەوە ڕۆیشت بۆ گرتنی عینتاب پاشان بە پەلە گەڕایەوە بۆ لای حەلەب، عیمادەدینی میری حەلەب زۆر بەرگری نەکرد لەبەرئەوەی جەماوەری نەبوو لە ناو خەڵکەکەدا و حەزی بە گەڕانەوە ئەکرد بۆ سنجار ئەو شارەی پێشتر بەڕێوەی ئەبرد، وتووێژی کرد لەگەڵ سەڵاحەدین کە حەلەب ئەدات بە دەستەوە لە بەرامبەر ئەوەی سنجار ونەسیبین و ڕقە و سروجی بگەڕێننەوە بۆی هەروەها هێزە زەنگیەکان لە ڕیزی سوپای سەڵاحەدیندا ئەوەستن، بەم ڕێکەوتنە لە ١٢ی حوزەیرانی ١١٨٣ حەلەب هاتە ژێر دەستی ئەییوبیەکانەوە، سەڵاحەدینی دادگای حەنەفی گۆڕی بۆ شافعی، لەگەڵ ئەوەی چەند پێویستی بە پارە بوو ڕێگەی دا بە زەنگی چەند ئەتوانێت لە خەزێنەکانیان بیبات و ئەوەی مایەوە بۆ سەڵاحەدین.

لەگەڵ نزیکبوونوەی سەڵاحەدین لە موسڵ، زەنگیەکانی موسڵ پەنایان گرت بە خەلیفەی عەبباسی لە بەغدا، ئەویش یەکێکە لە کەسایەتیە ئاینیە گەورەکانی نارد تا بکەوێتە نێوانیان، سەڵاحەدین گەیشتە شارەکە لە ١٠ی تشرینی دووەمی ١١٨٢ز، و عیزەدین مەرجەکانی قبوڵ نەکرد، لەبەرئەوە سەڵاحەدین گەمارۆی شارەکەی دا، دوای چەد پیاهەڵپژانێک لە بەردەم خەلیفەدا، سەڵاحەدین بڕیاری کشانەوەی دا لەبەرئەوە بریاری دا هێرش بکاتە سەر سنجار کە ئەمیرەکەی برای عیزەدین بوو، و هێزی بە جێهێشت بۆ بەردەوام بوونی گەمارۆ، سنجاری گرت دوای گەمارۆدانی ١٥ ڕۆژ لە ٣٠ی کانونی یەکەمی ١١٨٢ز، پاشان سەڵاحەدین هەموو هێزەکانی کۆکردەوە و کاتێک عیزەدین بە هاتنی سوپاکەی سەڵاحەدینی زانی، ناردی بۆ لای و داوای ئاشتی کرد. لە ٢ی ئازاری ١١٨٣، عادل لە میسر نووسی بۆ سەڵاحەدین کە خاچپەرستەکان لە وڵاتی ئیسلامیان داوە کەشتیەکیان ناردووە لە کەنداوی عەقەقبەوە بۆ تێکدانی شار و گوندەکانی کەناری دەریای سوور، وا باس دەکرێت کە خاچپەرستەکان کەشتی موسڵمانانیان سوتاندبوو و هێرشیان کردبووە سەر کاروانی حەج، و هەروەها ویستبوویان هێرش بکەنە سەر مەدینە و گۆڕی پێغەمبەر محەمەد تێکبدەن، بەڵام موسڵمانان ڕووبەڕوویان بوونەوە لە کەشتیگەلەکانی دەریای سووردا و تێکیان شکاندن، و سەڵاحەدین بڕیاری کوشتنی دیلەکانی خاچپەرستەکانی دا کە ژمارەیان لە ١٧٠ جەنگاوەر زیاتر بوو.
دواتر هەندێک لە سوپاکەی سەڵاحەدین بڵاوەیان لێکرد و گەڕانەوە، عیزەدینی میری موسڵ ئەمەی بە فرسەت زانی و ویستی هێرش بکاتە سەر هێزەکانی سەڵاحەدین، لە سەرەتای نیساندا سەڵاحەدین بە هێزەکەیەوە چووە پێشەوە و ئامەدیان گرت پاشان سەڵاحەدین ناردی بۆ لای خەلیفەی عەبباسی و داوای لێکرد حەقی بداتێ بۆ گرتنی موسڵ.

  دوای ئەوەی سەڵاحەدین سەرکەوت لە کۆکردنەوەی میسر و سوریا و ڕۆژئاوای نیمچەدوورگەی عەرەبی و عێراق لە یەک دەوڵەتی ئیسلامی یەکگرتوودا دەوری شانشینی بەیتولموقەدیس و میرنشینە خاچپەرستەکانی دابوو لە باکوور و ڕۆژهەڵات و باشوورەوە، و دڵنیا بوو لە یەکڕیزی و تۆکمەیی دەوڵەتەکەی، دەستیکرد بە بەدیهێنانی بەشی دووەمی پلانەکەی کە دژایەتی خاچپەرستەکان و دەرکردنیان بوو لە وڵاتدا، فرسەتی هاتە بەردەم کاتێک ئەرنات ئال شاتیۆن خاوەنی کرک دوای ئەوەی کاروانێکی گرت و ماڵ و چەکەکانی تاڵان کردن، سەڵاحەین لۆمەی کرد و داوای لێکرد کە دیلەکان ئازادبکات و ماڵەکەیان بۆ بگێڕێتەوە، کاتێک ئەڕنات ڕەتی کردەوە، سەڵاحەدین ئەو کاتە لە دیمەشق بوو هەموو سەربازەکانی کۆکردەوە و ڕۆیشت بەرەو ئوردن، لە ٢٩ی ئەیلولی ١١٨٣، لە ڕووباری ئوردن پەڕییەوە بۆ ئەوەی هێرش بکاتە سەر بیسان کە بینی چۆڵ بوو، پاشان لایاندا بەرەو ڕۆژئاوا، تا ڕێگە لە هێزە خاچپەرستەکان بگرن قەڵاکانی کرک و شوبکیان گرت لە سەر ڕێگەی نابلس و چەند کەسێکیان بە دیل لێگرتن، لەو کاتانەدا هێزە خاچپەرستەکان خۆیان کۆکردەوە کە گەورەترین هێز بوو شانشین لە هەموو شتەومەکەکانی کۆیکردبووەوە، بەڵام هێشتا کەمتر بوو لە هێزی موسڵمانان، ئەییوبیەکان بە شێوەیەکی چاوەڕوان نەکراو کشانەوە بۆ عەین جالوت لەگەڵ بوونی چەند هێزێکی ئەییوبی، لەگەڵ ئەمەشدا هێرشە خاچپەرستیەکان سەڵاحەدینی توڕەکرد، ئەرنات ئال شاتیون بەردەوام بوو لە هێرش کردنە سەر کاروانە بازرگانیە موسڵمانەکان و ڕێگەی حەج بە کەشتیگەل لە دەریای سووردا، بۆ ئەمەش سەڵاحەدین کەشتیگەلێکی دامەزراند کە لە ٣٠ کەشتی پێک هاتبوو بۆ هێرش کردنە سەر بەیروت لە ساڵی ١١٨٢ز، ڕیناڵد هەڕەشەی هێرشکردنە سەر شارە ئیسلامیە پیرۆزەکانی مەککە و مەدینەی ئەکرد، کە سەڵاحەدین وەڵامی ئەمەی دایەوە بە گەمارۆدانی قەڵای کرک دووجار لە ساڵی ١١٨٣ و ١١٨٤، و ڕیناڵد وەڵامی دایەوە بە تاڵانکردنی کاروانێکی حەج ساڵی ١١٨٥،، پاشان سەڵاحەدین گەڕایەوە بۆ هێرشکردنە سەر عیزەدینی میری موسڵ، بەڵام عیزەدین هاوپەیمانی بەست لەگەڵ ئازەربایجان و شانشینی شاخدا کە ئەمانەش هاوکات بوو لەگەڵ نەخۆشی سەڵاحەدیندا لەبەر ئەوە لە ئازاری ١١٨٦ز ڕێکەوتنی ئاشتی لەگەڵ بەستن.

  نەخۆشیەکەی پاشا بلدوینی چوارەم زیادی کرد و لە ساڵی ١١٨٥ز کۆچی دوایی کرد و بلدوینی پێنجەم لە جێگەی دانرا، ئەمیش ساڵێکی نەبرد کۆچی دوایی کرد و سیبیلای دایکى دەسەڵاتی گرتە دەست، کە ئەمیش غی ئال لۆزینیانی دەست نیشانکرد بۆ پاشایەتی، لەگەڵ گرتنە دەستی دەسەڵاتی غی، جیابوونەوە کەوتە ڕیزی خاچپەرستەکان و فراوان بوون، ژمارەیەک لە فەرمانڕەواکان ناڕازی بوون لە وەرگرتنی دەسەڵاتی غی لەوانە ڕیمۆندی سێیەم خاوەنی تەڕابلس کە ئەمە وایلێکرد بنێرێت بۆ لای سەڵاحەدین و لەگەڵی ڕێبکەوێت کە دژایەتی نەکات و شمشێری لێ بەرز نەکاتەوە، سەلاحەدین ڕۆیشت و لە نزیک تەبریا دابەزی، و خاوەنی تەڕابلس دای بە دەستەوە، کە پاشای فەڕەنجیەکان ئەمەی بیست هەموو سەربازەکانی کۆکردەوە بۆ ڕووبەڕوونەوەی سەڵاحەدین و خاوەنی تەڕابلسیش چووە ڕیزی فەڕەنجیەکان بۆئەوەی ئیشەکەی خۆ دابپۆشێت.


سوڵتان سەڵاحەدین ئەڕنات لەناو دەبات بە دەستی خۆی
لە ٢٥ تەموزی ١١٨٧ز، خاچپەرستەکان لە نزیک شاخی حەتین دابەزین، بەڵام سەڵاحەدین پێشیان کەوت بۆ ئەوێ و سوپاکەی کۆکردەوە لە بەرزاییەکانیدا لەو شوێنەی ئاوەکە هەڵئەقوڵێت، و ئامادەسازییە جەنگییە قورسەکانی فەڕەنجیەکان هۆکاری دواکەوتنیان بوو، کە گەیشتن هیلاک بوون لە تینوودا، پەلاماری هێزی سەڵاحەدینیان دا و ژمارەیەک لە هەردوو لا کوژران، و لە سەرەتادا خاچپەرستەکان زۆر بە حەماس بوون بۆ بەدەستهێنانی ئاو، لە سەرەتای ڕۆژەکە سەرکەوتن بەڵام لە کۆتایی ڕۆژەکەدا ئەیوبیەکان پەرتەوازەیان کردن، و شەڕەکە چەند کاتژمێرێک بەردەوام بوو، خاچپەرستەکان زیانێکی گەورەیان لێکەوت زۆربەی سەربازە لاوەکانیان لە دەستدا و شا غی ئال لوزینیان و براکەی و ئەرناتی خاوەنی کرک و زۆر لە گەورە خاچپەرستەکانی تر بە دیل گیران، بەڵام ڕیمۆندی سێیەم ڕۆیشت برەو شاری سوڕ و تیایدا مایەوە.


گەمارۆدانی شاری یافا لەلایەن ئەیوبیەکانەوە
لە دوای ئەم سەرکەوتنە سەڵاحەدین دانیشت لە خێمەکەی و فەرمانی کرد بە ئامادەبوونی شاغی و براکەی و ئەرنات، خواردن و خواردنەوەی بۆ دانان، بەڵام سەڵاحەدین سوێندی خواردبوو کە ئەرنات بکوژێت لەبەر ئەوەی زۆری لە موسڵمانان کوشتبوو، داو ئەوەی فەرمانی کرد بە ئامادەکردنی ئەڕنات و داوای لێکرد موسڵمان بێت، ئەو ڕەتی کردووە و سوکایەتی بە پێغەمبەر محەمەد کرد، سەڵاحەدین شمشێرەکەی لێبەرزکردەوە و کوشتی، سەربازەکانی مەیتەکەیان هێنایە دەرەوە و فڕیان دایە بەردەم دەرگای خێمەکە کاتێک شا غی بینی ڕەنگی تێکچوو و وایئەزانی کە ئەویش وای لێئەکرێت، بەڵام سەڵاحەدین پێی وت کە ئەرنات زۆر هەڵەی کردووە بەرامبەر موسڵمانان و ئازاری داون لەبەرئەوە وایلێکردووە، پاشان داوای ئامادەکردنی خێمەیەکی کرد بۆ شا و براکەی و پاسەوانی بۆ دانان، و ناردنی بۆ دیمەشق هەتا تەواوبوونی شەڕ و فەتحی قودس.

سەڵاحەدین وایئەبینی کە ڕاستەوخۆ نەڕوات بۆ فەتحی قودس لە دوای سەرکەوتنی حەتین، وای باشتر ئەبینی کە بڕوات بۆ فەتحی شارە کەنارییەکان و پاشان هێرش بکاتە سەر قودس، ڕۆیشت بۆ گرتنی عەککا و دیلە موسڵمانەکانی لەوێ ئازاد کرد کە زیاتر لە ٤ هەزار کەس بوون، دەستی گرت بەسەر هەموو شتومەک و ئازوقە و ماڵەکانیدا لەبەرئەوەی بەندەرێکی بازرگانی سەرەکی خاچپەرستەکان بوو و پەنجەرەیان بوو لەسەر وڵاتی دایکیان لە ئەورووپا، پاشان سەربازە ئەیوبیەکان بلاوبوونەوە لە کەنارەکەدا قەڵا و کەلو و شوێنگەکانیان ئەگرت، فەتحی نابلس و حەیفا و ناسڕە و قیساریە و سەفوڕیەیان کرد، دوای ئەوەی چۆڵکرابوو لە پیاوان بە هۆی جەنگانیان لە خاکەکانی شەڕدا یان گیرابوون بە دیل یان ڕایانکردبوو لە بەردەم هێزی ئەییوبی دوای ئەوەی ژمارەیان کەم بووبوو. کاتێک بنکەکانی عەککا جێگیر بوون، سەڵاحەدین ماڵەکەی دابەشکرد بەسەر خەڵکەکەدا، هەندێک لە سەرکردە خاچپەرستەکانی هێشتەوە و هەندێک لە سەربازەکانی ئازادکردپاشان ڕۆیشت بۆ گرتنی قەڵای تەبنین دوای گەمارۆدان دەستی بەسەراگرت و دوای ئەوە ڕۆیشت سەیدای گرت.
پاشان ڕۆیشت بۆ فەتحی بەیروت و دوای حەوت ڕۆژ گەمارۆدان چووە ناویەوە، هەر لە هەمان کاتدا ئەییوبیەکان جوبەیلیان گێڕایەوە پاشان رۆیشت بۆ فەتحی عەسقەڵان و لەڕێگەدا زۆر شوێنی گرت وەک ڕامەڵە و دراوم، و لە عەسقەلان مەنجەنیقی دامەزراند و گەمارۆی دا تا خۆیاندا بەدەستەوە پاشان غەزە و بەیت جەبرین و نەتڕون بە بێ کوشتار خۆیان دا بە دەستەوە، بەم شێوەیە سەڵاحەدین زۆربەی کەنارەکانی شامی گێڕایەوە تەنها هەردوو شاری تەرابلس و سوڕ و بەشێک لە میرنشینی ئەنتاکیە نەبێت.

سەڵاحەدین لە قودس مایەوە تا هەموو کاروبارەکانی ڕێکخست و پاشان ڕۆیشت بەرەو قودس بۆ فەتحکردنی، و گەیشت لە ٢٠ی ئەیلولی ١١٨٧ز، لەلای عەین سەلوانەوە تا ئاو نزیک بێت لە سوپاکەیەوە و لە شارەکەدا هێزێکی گەورە نەبوو بۆ بەرگری نزیکەی ١٤٠٠ سەرباز بوون، ئەوانەی تر خەڵکی هەژاری شارەکە بوون کە هیچ لە شەڕ و کوشتار نازانن، بالیان کوڕی بارزان یەکێک لە سوارچاکەکانی فەڕەنجیەکان بوو و کاروبارەکانی گرتبووە دەست دوای ئەوەی شا غی بەجێی هێشتبوو، و بالیان خاوەنی شاری ڕامەڵە بوو پێشتر، سەرکردایەتی شەڕەکەی کرد و لێهاتووبوو لە بەڕێوەبردنی کوشتاردا، و ئەترسا لەوەی موسڵمانان هەموو مەسیحی شارەکە بکوژن وەک ئەوەی خۆیان پێش زیاتر لە سەدەیەک کردیان لە کاتی گرتنی شارەکە، و داوای لە خەڵک کرد کە بەرگری لە خۆیان بکەن و کاتێک سەڵاحەدین داوای لێکرد خۆی بدات بە دەستەوە نەیکرد و سوربوو لەسەر کوشتار و شەڕ ١٤ ڕۆژ بەردەوام بوو.
سەلاحەدین کە بینی شەڕەکە قورس ئەبێت، یوسف بەتیت کە یەێک بوو لە پیاوە ئەرسەدۆکسیە پیرۆزەکان، ڕایسپارد وەک نوێنەر تا مەسیحیە عەرەب و ڕۆمەکان دڵنیا بکات و بەڵێنیان پێ بدات کە سەڵاحەدین لێیان خۆشدەبێت ئەگەر یارمەتی فەڕنجیەکان نەدەن، ئەوانەی سەڵاحەدین نەیئەویست لێیان خۆش بێت ئەگەر شارەکەی فەتحکرد هەڕەشەیان ئەکرد بە کوشتنی دیلە موسڵمانەکان کە ٤٠٠٠ کەس بوون و هەڕەشەی ڕوخانی شوێنە پیرۆزە ئیسلامیەکانیان ئەکرد یان قوبە سەخڕە و مزگەتی قبلا کە مزگەوتی ئەقسا پێک دەهێنن، ئەگەر سەڵاحەدین لێیان خۆش نەبێت.


بالیان کوڕی بارزان قودس تەسلیمی سەڵاحەدین ئەکات
سەڵاحەدین ڕاوێژی بە مەجلیسەکەی کرد و مەرجەکانی قبوڵ کرد بە مەرجێک فدیە بدەن بۆ هەر پیاوێک ١٠ دینار و ژنان ٥ دینار و کچ و کوڕان ٢ دینار، ئەوەی لە ماوەی ٤٠ ڕۆژدا بیدات سەربەست دەبێت، ئەوەی نەیتوانی لەو ماوەیەدا بیدات پێویستە بڕوات لە شارەکە، لە شەوی میعراج لە ٢ی تشرینی یەکەمی ١١٨٧ز سەڵاحەدین چووە قودسەوە، و ڕێگەیدا بە یەهود تا بگەڕێنەوە شارەکە، و کەنیسەی قیامەی داخست بە ڕووی فەڕەنجیەکاندا لە دوای فەتحی شارەکە، و فەرمانی کرد بە چاکسازی میحرابی عومەری دێرێن و لابردنی ئاسەوارە مەسیحیەکان لە مزگەوتی ئەقسا وەک ئەو خاچەی فەڕەنجیەکان بەرزیان کردبوویەوە لەسەر مزگەوتەکە، و بەردە پیرۆزەکایان بە ئاوی گوڵ پاککردەوە و ومزگەوتەکایان ڕێکخستەوە و کردی بە خوێندنگەیەک بۆ زاناکانی شافعی، پاشان گەڕایەوە کەنیسەکەی کردەوە.
موسڵمانان زۆر دڵخۆش بوون بە گەڕانەوەی قودس بۆ سەر زەوییە ئیسلامیەکان، و خەڵکێکی زۆر ئامادەبوون تا سڵاو لە سوڵتان سەڵاحەدین بکەن و هەروەک یەکێک لە شاعیرە گەرەکان بە قەسیدەیکی گەورە پیرۆزبایی و دەست خۆشی ئەو فەتحەی لێکرد.

  زۆربەی حاکمە فەڕەنجیەکان ڕۆیشتن بۆ شارە بەسەنگەر بەندکراوەکانی وەک ئەنتاکیە و سوڕ کە هێشتا بە دەست خاچپەرستەکانەوە بوون، سوڕ یەکێک لە پاشاکانی ئەوروپا، کونوارد مەڕکیز مۆنفیراتۆ حوکمی ئەکرد و هەروەک سوڕ گرنگیەکی ستراتیژی زیاتری هەبوو لە قودس، لەبەرئەوە وا گومانیان ئەبرد یەکەمجار فەتحی ئەوێ بکرێت، بەڵام سوڵتان سەڵاحەدین بۆ بەرزکردنەوە ورەی موسڵمانان لە پێشدا قودسی گێڕایەوە، پاشان ڕوویکردە قەڵای سەفد و ٧ مانگ گەمارۆیدا تا ناچاری کردن قەڵاکە بدەن بەدەستەوە، سەربازە فڕەنجیەکان ڕۆیشتن بۆ سوڕ، بەم شێوەیە هێزە فەڕەنجیەکان لە سوڕ بەهێز بوون تا توانیان ساڵێک لە بەردەم سەڵاحەدیندا بوەستن، مەڕکیز بە بەردەوامی پێداویستیەکانی شارەکەی دابین ئەکرد لە ڕۆژانی گەمارۆداندا، تا سوڵتان بێ ئومێد بوو گەمارۆی لەسەر لابرد بە ئومێدی ئەوەی لە فرسەتێکی داهاتوودا فەتحی بکات، لە ساڵی ١١٨٨ز شا غی لوزینیانی ئازادکرد. ڕۆیشتن تا لە تەڕابلس بژین پاشان ڕۆیشتن بۆ ئەنتاکیا پێش ئەوەی بڕیار بدەن بڕۆن بۆ سوڕ، بەڵام مەرکیز ڕێگەی پێنەدان لەبەرئەوە دانی نەئەنا بە شەرعیەتی شا غی.
دوای ئەوەی سەڵاحەدین لە سەفەد ڕۆیشت بەردەوام بوو لە فەتحی شار و قەڵاکان، فەتحی جەبلە و لازقیە و قەڵای سەهیون و بکاس و شەغر و سەرمینیە و بەرزیە و دەرب ساک و کرک و کەوکەبی کرد، بوهمەندی سێیەم خاوەنی ئەنتاکیە هەوڵیدا لەگەڵ سەڵاحەدین ڕێبکەوێت بۆ ماوەی هەشت مانگ، سەڵاحەدین قبوڵی کرد بە مەرجێک دیلە موسڵمانەکان بەربدات، دوای ئەوەی فەڕەنجیەکان لە سوڕ کۆبوونەوە، هەندێک لە ڕوهبان و قەسیسەکانیان هەستان بە هاندانی خەڵکەکە لەبەر لە دەستدانی بەیتولموقەدیس، ویستیان هێرش بکەنە سەر عەککا، هێزەکانیان کۆکردەوە و گەمارۆیان دا لە دەریا و وشکنیەوە لە ٢٨ی ئابی ١١٨٩ز، پارێزەرانی شارەکە داوای یارمەتیان لە سەڵاحەدین کرد، ناردی بۆ هاوپەیمانەکانی داوای لێکردن خێرا فریای شارەکە بکەون، سەربازەکانی موسڵ و ئامەد و سنجار و شوێنەکانی تری وڵاتی جەزیرە و حەڕان و ڕەها هاتن بەدەم داواکەیەوە، هەروەک پاشا عادلی برای هات بە دەم داواکەوە سەربازە میسریەکان و کەشتیگەلی میسری بۆ نارد، بەم شێوەیە شەڕی گەرە کەوتەوە لە نێوانیاندا بێ ئەوەی هیچ لایەکیان سەربکەون.

شەری حەتین و فەتحی قودس دوو هۆکاری سەرەکی بوون بۆ هەڵمەتی خاچپەرستی سێیەم، پاپا گریگۆری هەشتەم هانی پاشاکانی ئەورووپای دا بۆ بردنی هەڵمەتێکی خاچپەرستی نوێ بۆ گێڕانەوەی بەیتولمەقەدیس، ئەوەی یەکەم کەس بە دەنگ داواکەوە هات ئیمپڕاتۆری ئەڵمانی فریدریش بربروسا ئیمپڕاتۆری ڕۆمانی بوو، کە بە سوپاکەیەوە هات لە مەجەڕ و رۆمانیاوە تا گەیشتە قوستەنتینیە، کە ئیمپڕاتۆرەکەی ئیسحاقی دووەم بە نهێنی لەگەڵ سوڵتان سەڵاحەدین ڕێکەوتبوو، کە هیچ کامیان ڕێگە بە هیچ هێزێک نەدەن هەڕەشە لە خاکی ئەویتریان بکات، بەڵام نەیتوانی ڕێگە لە سوپای ئەریدریک بگرێت لەبەر زۆری ژمارەیان، بەڵام ڕێگەی نەدا بەوەی کەرەستەی چەکیان بۆ دابینبکرێت، فریدریش ناردی بۆ لای سوڵتانی سەلجوقی ڕۆمی، قلج ئەرسەلان تا بە خاکەکانیاندا تێپەڕ ببێت، ئەویش ڕێگەی دا لە هەمان کاتدا نامەی پۆزشی نارد بۆ سەڵاحەدین و وتی نەیتوانیووە ڕێگەیان لێبگرێت، سەڵاحەدین ئاگادار کرا لە کاتێکدا گەمارۆی عەککای ئەدا.
لەگەڵ ئەوەشدا هەڵمەتەکەی فریدریش شکستی خوارد لەوەی بگاتە ڕۆژهەڵات، لەبەر دووری ماوەکە و هاتنی زستان و کەمی کەرەستە و بەرگری هەندێک لە ئەمیری ناوچەکان، بەتایبەت دوای ئەوەی ئیمپڕاتۆری ڕۆم، ئیسحاقی دووەم ڕێگەی کرد لەوەی کەرەستەیان بۆ دابین بکرێت، لەگەڵ نوقمبوونی فریدریش خۆی لە یەکێک لە ڕوبارەکاندا لە نزیک ئەنتاکیە، و ئەو ناکۆکیانەی بەجێما لە دوای بۆ جێگەگرتنەوەی، شکست هێنانی ئەم هەڵمەتە وەک مژدەیەک بوو بۆ سەربازگە موسڵمانەکانی بەرگریان لە عەککا ئەکرد.

هەڵمەتەکە لێرەدا نەوەستا، بەڵکو دووان لە پاشا گەرەکانی تری ئەوروپا هاتن بە دەنگیەوە کە ئەوانیش ریچاردی یەکەم (دڵی شێر) پاشای ئینگلتەرا و فیلیپ ئۆگستەس پاشای فەڕەنسا بوون، ڕیچارد سێ هەزار بەندی موسڵمانی کوشت کە ژن و مناڵیان لە نێودا بوو، سەڵاحەدین وەڵامی دایەوە بە کوشتنی هەموو ئەو فەڕەنجیانەی لە نێوان ٢٨ ئاب و ١٠ی ئەیلولدا گرتبوونی، لە ٧ی ئەیلولی ١١٩١ز، سوپای سەڵاحەدین و خاچپەرستەکان دایان بەیەکدا لە شەری ئەرسوف کە سەلاحەدین شکا، بەڵام خاچپەرستەکان نەیانتوانی بڕۆنە ناوەوە و لە کەنارەکەدا مانەوە، و شەڕ مایەوە لە نێوان هەردوولادا، و هەموو هەوڵی فەڕنجەکان بۆ گرتنی قودس شکستی هێنا. دوای ئەوە هەردوولا ڕێکەوتن لە ١ی ئەیلول.

تصنيف : ژیاننامه‌